Doelen in de mist: de Russische oorlog en de zoektocht naar rechtvaardiging
Op 24 februari 2022 verklaarde de Russische president Vladimir Poetin in zijn toespraak aan het begin van de oorlog dat het doel van de “speciale militaire operatie” de “demilitarisering en denazificatie” van Oekraïne was en de bescherming van de bevolking van Donbass tegen genocide.
In januari 2023 benadrukte hij dat de doelstellingen van ‘fundamentele aard’ waren. Twee jaar later, in januari 2025, verklaarde Poetin dat het om het veiligstellen van de belangen van het Russische volk ging. “Wij zullen vechten voor de belangen van Rusland en het Russische volk. “Dat is het echte doel van de militaire speciale operatie”, zei hij in een Telegram-video.
Drie jaar na het begin van de oorlog is de centrale vraag nog steeds onbeantwoord: waarom sterven er aan beide kanten duizenden mensen? Volgens politicoloog Jekaterina Schulmann is deze dubbelzinnigheid opzettelijk. “Het autocratische regime in Rusland houdt zoveel mogelijk grijze gebieden open om elke uitkomst als een succes te verkopen. Eerst bedenk je termen als 'demilitarisering', en later kun je ze interpreteren zoals je wilt - of niet. De machtselite hoeft geen verantwoording af te leggen aan haar burgers en is ook niet gebonden aan publieke verplichtingen. Dat verklaart de vage oorlogsretoriek."
Het ideologische vacuüm is zo overduidelijk dat de slimste koppen van het Poetin-regime op zoek zijn naar een rechtvaardiging voor oorlog – vaak met tegenstrijdige verhalen. Zo beschreef filosoof Alexander Dugin, in het Westen vaak Poetins ‘spirituele mentor’ of ‘persoonlijke ideoloog’ genoemd (hoewel daar geen bewijs voor is), de ‘militaire speciale operatie’ al in 2022 als de ‘heilige strijd van het orthodoxe Rusland tegen de horden van de antichrist’ en het ‘satanische Westen’.
Volgens Dugin vertegenwoordigt de ‘speciale operatie’ de terugkeer van het rijk en het herstel van Ruslands ‘messiaanse, futuristische bestemming’. Voor hem zijn er slechts twee opties: ‘thuis of de dood’. De leider van de Internationale Euraziatische Beweging roept op tot radicale maatregelen: mobilisatie en vervanging van de ‘verraderlijke’ elite. Dan zal het grote Russische volk winnen.
In zijn essay “Parade van imperialismen” ziet voormalig adviseur van Poetin en architect van de partij Verenigd Rusland, Vladislav Surkov, de “speciale operatie” als een uiting van het Russische imperialisme, dat al navolgers heeft gevonden: de VS claimt Canada, Groenland en het Panamakanaal , Israël breidt zich uit richting Syrië en China plaveit voorzichtig zijn “Zijderoutes” op alle continenten. Soerkov beschrijft Rusland als de “leidende natie van Eurazië” die met succes het idee van een imperium nieuw leven inblaast. Tegelijkertijd vergelijkt hij de oorlog met het ‘venster naar Europa’ dat tsaar Peter de Grote ooit opende om de invloed van Rusland op het Westen te versterken.
Met Trump verliest de ‘strijd tegen westerse waarden’ aan belangWe kunnen alleen maar raden welke van deze verhalen het dichtst bij het Kremlin ligt. Politicoloog Abbas Galljamow is van mening dat de verschillende interpretaties duiden op een ideologische desoriëntatie in de hoogste machtskringen. Er is geen sprake van een eenduidige lijn van bovenaf, waardoor ideologen die dicht bij het regime staan, moeten improviseren. De ideologische crisis is na Trumps verkiezingsoverwinning nog verergerd: "De oorlog wordt afgeschilderd als een strijd tegen het Westen, dat traditionele waarden vernietigt. Maar nu Amerika vanuit Russisch oogpunt 'op het juiste pad' is, verliest deze ideologie aan relevantie," aldus Gallyamov, die in Rusland tot buitenlands agent is verklaard.
Heeft het idee van een Russisch rijk, waar Dugin en Surkov over praten – zij het op verschillende manieren – weerklank in de Russische harten? De cruciale vraag is welke prijs de Russen bereid zijn te betalen, zegt Galljamow: "Als het gaat om het zwaaien met een vlag en roepen 'De Krim is van ons!' om te bellen, iedereen is blij om imperialist te zijn. Maar zodra het erop aankomt om ervoor te vechten, worden de gelederen merkbaar dunner.”
Zelfs de zogenaamde turbopatriotten, die de oorlog hartstochtelijk steunen, kunnen geen duidelijke doelen noemen. Toch ligt het idee om een imperium te herstellen hen na aan het hart, zegt schrijver Ivan Fillipov, die de patriottische Telegram-kanalen in de gaten houdt. Maar terwijl Soerkov nadenkt over de uitbreiding van de grenzen naar het Westen, vragen de hoera-patriotten zich af: Hoe moet dit gebeuren?
“Het leger kampt met een acuut personeelstekort, ondanks de stijgende salarissen. Vladimir Poetin weigert echter om mobilisatie te bevelen. "Om alleen al Charkov in te nemen, zouden er een miljoen extra soldaten nodig zijn - een schatting van militaire bloggers, niet van mij," legt Fillipov uit, wiens dystopische roman "De Muis" in Rusland verboden werd.
De hoera-patriotten overtroeven elkaar met hun interpretaties van de oorlogsdoelen: “Sommigen beweren dat het een preventieve oorlog was omdat de NAVO Rusland via Oekraïne wilde aanvallen. Het gaat dus om de nationale veiligheid. Anderen zijn van mening dat Oekraïne vernietigd moet worden, omdat het land feitelijk deel uitmaakt van Rusland en het Oekraïense volk niet bestaat. Anderen dromen van de wederopbouw van de Sovjet-Unie en willen, na Oekraïne, Kazachstan of de Baltische staten als doelwit nemen', aldus Fillipov.
Terwijl filosofen en patriotten nadenken over de doelen van de oorlog, heerst er in de Russische samenleving een opmerkelijke onverschilligheid. “De mensen in Rusland willen absoluut niets met deze oorlog te maken hebben. Ze doen alsof hij niet bestaat – en dat doen ze verrassend goed,’ zegt Fillipow.
Jekaterina Schulmann ziet deze bewuste afwending als een vorm van zelfbescherming. Als je nadenkt over de betekenis van oorlog, levert dat niets anders op dan emotionele pijn: “Als een Rus zichzelf deze vraag stelt – wat dan?” Wat moet hij met deze kennis doen? "Een zelfverbranding organiseren op een centraal stadsplein?"
Het Kremlin heeft allang ingezien dat de oorlog op weinig steun onder de bevolking kan rekenen en heeft daarom afgezien van grootschalige mobilisatie. In plaats daarvan laat hij mensen grotendeels met rust. Ultrapatriotten maken zich al vrolijk over deze strategie en noemen het “Slaap, Groot Land” – een sarcastische verwijzing naar het lied “Sta op, Groot Land,” waarin Sovjetburgers werden opgeroepen om zich in 1941 te verzetten tegen Hitlers troepen. Politicoloog Schulmann ziet deze strategie niet als een zwakte, maar als een bewuste keuze van de Russische leiders.
Een autocratie als de Russische heeft geen volksmobilisatie nodig, omdat de oorlog wordt uitgevochten ‘met een mengeling van dwang en omkoping’. Duidelijke oorlogsdoelen zijn daarom niet alleen onnodig, maar zelfs belemmerend. "Het is moeilijk om mensen te inspireren om de 'demilitarisering' van een ander land te steunen door te zeggen 'Sta op, geweldig land'", aldus Schulmann, die Rusland moest verlaten en nu in Berlijn woont.
Ultrapatriotten als schrijver Zakhar Prilepin zeggen al openlijk dat elk resultaat als een overwinning kan worden beschouwd. Rusland kan de oorlog tegen Oekraïne niet verliezen, zo legde Prilepin onlangs uit, omdat er geen specifieke doelen zijn genoemd. Waar het leger stopt, zal de oorlog eindigen, zei Prilepin. De beslissing over wanneer te beginnen en te eindigen ligt uitsluitend bij de leiding, voegde hij toe: "Niemand heeft ons gevraagd wanneer de oorlog begon en niemand zal ons vragen wanneer deze zal eindigen."
Maar Schulmann waarschuwt dat zodra de vijandelijkheden voorbij zijn, de stemming in het land zal veranderen. “In een situatie vol onzekerheid en levensgevaar vraagt niemand zich af waarom. Maar na de oorlog, na de eerste opluchting dat alles voorbij is, zal onvermijdelijk de vraag opkomen: wat was dat nu eigenlijk? Dit moment zou gevaarlijk kunnen zijn voor het Russische politieke systeem – en het Kremlin bereidt zich er al op voor.
Berliner-zeitung
