Literatuur tegen Oorlog: Bladwijzer

U kunt bij ons terecht met honden, katten en grondeekhoorns. Met denkbeeldige vriendjes, maar natuurlijk ook met echte. Kortom: bij ons kun je werkelijk alles doen – zolang het maar niet in het Russisch is.” Zo adverteert de boekwinkel “Sens” in Kiev op Perron X. En provocerend noemt het zichzelf een “Russofobische boekwinkel”.

De hippe winkel werd in februari 2024 geopend in het hart van de Oekraïense hoofdstad , aan de prachtige Khreshchatyk Avenue. Met ruim 1.500 vierkante meter verdeeld over drie verdiepingen is het veel meer dan de grootste boekentempel van de stad. Er vinden wekelijks culturele evenementen plaats, een kleine galerie toont wisselende tentoonstellingen en op de begane grond bevindt zich een groot café. Vooral jongeren zitten hier aan ronde tafeltjes, nippend aan hun oranje cappuccino, surfend of typend op hun laptop. Sommigen hebben hun hond bij zich, anderen zijn er met vrienden. De geur van koffie en rustige muziek zorgen voor een ontspannen sfeer. Alle stoelen zijn bezet. Een jonge vrouw met elfenoren bedient de kassa.

Eigenaar Oleksij Erinchak, een kleine, pezige man met een zwarte undercut en snor, legt het concept van zijn winkel uit, die al de tweede is in Kiev. De eerste vestiging is sinds 2021 geopend. 'Sens' moet ruimte bieden aan literatuur en ontmoetingen in het Oekraïens, met fictie en non-fictieboeken in de kelder, een grote kinderboekenafdeling en speelkamer op de begane grond en voldoende ruimte voor evenementen op de bovenverdieping.

“Er zijn maar een paar culturele centra in Oekraïne. En in openbare bibliotheken houdt het personeel van stilte. “Je voelt je daar vaak niet zo welkom.” Met zijn winkel wil Erinchak deze kloof dichten. Het concept werkt duidelijk. Het is een drukte van belang in de winkel, je moet wachten op een plekje in het café, de deur slaat voortdurend dicht. Gemiddeld komen er 50.000 bezoekers per maand.

De Oekraïense boekenmarkt bloeit momenteel, wat blijkt uit het toenemende aantal nieuwe boekwinkels en nieuwe publicaties in het Oekraïens. De taal en de cultuur, die ook via boeken worden overgedragen, zijn sinds de Russische aanvalsoorlog een bepalend element van de identiteit van veel mensen in het land geworden. Vooral Oekraïense literatuur profiteert van het importverbod op Russischtalige literatuur uit Rusland en Wit-Rusland, dat in juni 2022 bij wet werd aangenomen. Deze wet verbiedt de verkoop van boeken die in deze landen zijn gedrukt na het begin van de bezetting. Russische boeken waren doorgaans goedkoper en veel van hen kwamen illegaal het land binnen. Dat is nu voorbij – en daarom verkopen de nieuwe, grote boekwinkels in Kiev nu bijna uitsluitend boeken in de Oekraïense taal – waaronder veel klassiekers die voorheen in eigen land weinig bekend waren.

Nog maar een paar dagen geleden was er hier een lezing met de Amerikaanse historicus Timothy Snyder, de advertentie daarvoor hangt nog steeds in de etalage. “30 minuten nadat we de registratiefunctie activeerden, waren er al 400 registraties”, vertelt Erinchak trots. De 40-jarige verdient zijn geld eigenlijk met het ontwikkelen van online games, en met “Sens” heeft hij een droom vervuld, zegt hij. De Oekraïense ondernemer, gekleed in een modieuze zwarte trui, beige chino's en oranje sneakers, komt uit de havenstad Mykolajiv aan de Zwarte Zee en groeide daar op met de Russische taal. Maar na de geboorte van zijn zoon Orest in 2015 besloot hij Oekraïens met het kind te spreken. Begin 2022 stapte hij volledig over op de Oekraïense taal. Een vrij algemeen verschijnsel in Oekraïne. Ook al spreken veel mensen in het dagelijks leven nog steeds Russisch.

Vroeger was taal niet zo belangrijk, zegt Oleksij Erinchak. “Kakaja rasniza?” zouden mensen in het Russisch hebben gevraagd. Dus: wat maakt het uit of je Oekraïens of Russisch spreekt of leest? Maar al na de Maidanprotesten in 2014, en uiterlijk in 2022, gingen de mensen in het tweetalige land op zoek naar hun eigen identiteit en raakten ze steeds meer geïnteresseerd in de Oekraïense cultuur. Bij “Sens” willen ze laten zien: “Het is geen kleine of dode cultuur. Maar de winkel wil ook een veilige plek zijn voor mensen die getraumatiseerd zijn door de Russische taal, bijvoorbeeld omdat ze gevangen zaten of gemarteld werden tijdens de Russische bezetting."

Erinchak bruist van de ideeën: elke maand worden er nieuwe boeken gepresenteerd in de boekenclub “Sens”. De gebeurtenissen worden opgenomen als podcast en kunnen overal worden gestreamd. Tijdens hun campagne “Bevrijd de planken van Russische literatuur” konden mensen hun Russischtalige boeken inleveren; Er werd 40.000 kilo ingezameld en ter recycling aangeboden. “Tijdens het Sovjettijdperk ontbrak er veel. Er waren alleen boeken beschikbaar en ze waren goedkoop. Maar veel Oekraïners willen thuis geen Russischtalige boeken meer hebben', legt Erinchak uit. Dergelijke acties vinden overal in Oekraïne plaats en zijn erg populair. In een land waar Russische luchtaanvallen vrijwel elke nacht plaatsvinden, is dit misschien niet zo verrassend. Maar Erinchak maakt één ding duidelijk: “Wij zijn pro-Oekraïens, niet anti-Russisch.”

Zelfs drie jaar na het begin van het grote Russische offensief spreken veel Oekraïners nog steeds overwegend Russisch, de taal waarmee ze zijn opgegroeid en waarin ze zich thuis voelen. In tegenstelling tot wat de Russische propaganda beweert, is er nog steeds geen sprake van een ‘gedwongen Oekraïnering’ van de Russischtalige bevolking in Oekraïne.

Ook in andere boekwinkels in Kiev zijn geen Russischtalige boeken te koop. De beschikbaarheid van Russischtalige literatuur vormde lange tijd een groot economisch probleem voor de Oekraïense boekenmarkt. Begin jaren negentig werd 85 procent van alle in Oekraïne verkochte boeken geïmporteerd uit het buitenland. In 2021 was nog steeds zo'n 35 procent van de in het land verkochte boeken officieel afkomstig uit Rusland. Het aantal illegaal geïmporteerde boeken lag echter waarschijnlijk veel hoger. Russische boeken waren over het algemeen veel goedkoper dan Oekraïense boeken en vormden daarom een ​​grote concurrentie. Voor mensen die in beide talen lazen, was de prijs vaak de doorslaggevende factor. De wet die in juni 2022 werd aangenomen, creëerde een groot gat dat nu moet worden opgevuld. En dat is niet eenvoudig, want er zijn nog steeds te weinig uitgevers, te weinig vertalers en te weinig boekwinkels in het land.

Het concept van de ‘Russofobische’ boekwinkel wordt echter niet door alle Oekraïners goed ontvangen. Ruslan, die niet zijn echte voornaam in een Duitse krant wil lezen, is een Russischtalige inwoner van Oost-Oekraïne. De 32-jarige woont sinds het begin van de oorlog in 2014 in Kiev. Met zijn zwarte hoornen bril ziet hij er serieus uit, slechts zelden verschijnt er een glimlach op zijn mond en vaak vervalt hij in sarcasme. We ontmoetten elkaar in een café om over literatuur te praten. Hij gaat niet naar “Sens”, zegt Ruslan. “Ik vind het niet leuk dat ze discriminatie tegen de Russische taal gebruiken voor reclamedoeleinden.”

Ruslan studeerde Oekraïense literatuur om leraar te worden. Hij somt graag de belangrijkste Oekraïenstalige auteurs op: Taras Sjevtsjenko, Pantelejmon Koelisj, Marko Vovtschok, Panas Myrnyj, Ivan Franko, Olha Kobyljanska, Mykhailo Kozyubynskyj, maar ook verbannen auteurs als Volodymyr Vynnytsjenko of Ivan Bahrjanyj en Mykola Hohol (de Russische Nikolaj Gogol), die over het algemeen bekendstaat als een Russische auteur, maar afkomstig is uit Oekraïne. Op de vraag wat hij momenteel leest, antwoordt Ruslan droogjes: “Tsjernysjevski.” De 19e-eeuwse Russische auteur en revolutionair is vooral bekend om zijn roman “Wat te doen?” bekend. Hij bracht een antiquarisch boek van Wassyl Stefanyk mee naar de bijeenkomst: de auteur, afkomstig uit Galicië, wordt gezien als een klassieker binnen de Oekraïense literatuur met zijn expressionistische korte verhalen. “Elk schoolkind kent hem”, legt Ruslan uit.

De 27-jarige Juliia is ook niet bepaald een fan van “Sens”. Ze leest veel, vooral hedendaagse Oekraïense literatuur. “Lezen ontspant mij, vooral tijdens de luchtaanvallen. Maar ik ben nog niet klaar voor boeken over oorlog. En ik lees ook geen Russische boeken, we hebben al genoeg Russische drones en raketten, zegt ze serieus. Maar “Sens” is te groot en te vol voor haar – “en de boeken staan ​​in de kelder, waardoor ik altijd aan een schuilkelder denk”, voegt ze toe. In plaats daarvan ontmoeten we elkaar bij haar favoriete boekwinkel “Readeat” bij het metrostation “Olimpiiska”.

De winkel met twee verdiepingen is luchtig en gezellig. Op de begane grond is een klein café en u kunt ook taart en drankjes meenemen naar boven. Als we er op zaterdagochtend zijn, gebeurt er van alles: een groepje kleuters verdringt zich in een kring van stoelen om een ​​plekje te bemachtigen. Zoals elk weekend vindt hier een prentenboekvoorleesactiviteit plaats. Een vijfjarige jongen vist gedachteloos de marshmallows uit zijn chocolademelk terwijl hij naar het verhaal luistert.

De keuze in deze overzichtelijke winkel lijkt zelfs groter dan in de “Sens”. Nieuwe edities van Oekraïense klassiekers staan ​​naast hedendaagse literatuur. Er zijn ook talloze non-fictieboeken en een grote Engelstalige afdeling. “Boeken zijn in de mode”, zegt Juliia. “We ontdekken onze klassiekers, waarvan we er veel nog niet kenden, en er komen veel nieuwe boeken op de markt.” Deze herontdekking van de eigen cultuur is een groot thema. De Sovjet-curricula concentreerden zich sterk op tamelijk apolitieke klassiekers. Een belangrijk onderwerp zijn de schrijvers uit de jaren twintig en dertig die, na een korte bloeiperiode van de Oekraïense literatuur die sterk werd gepromoot door de Moskouse regering, werden gedeporteerd, stierven in kampen en die nu worden samengevat onder de term “geschoten wedergeboorte”.

Oksana ziet dat ook zo. De 37-jarige is projectmanager bij een NGO die zich bezighoudt met verslaggeving over Oost-Europa. Tijdens ons gesprek in de “Sens” vertelt ze ons dat ze op school, naast “Oekraïense literatuur”, ook de vakken “Russische literatuur” en “wereldliteratuur” heeft gevolgd. De Oekraïense boeken gingen vooral over het dorpsleven, de natuur en armoede. “Als tiener vond ik het saai en kon ik me niet identificeren met de hoofdpersonen in deze boeken”, herinnert ze zich. “Er verschijnen nu oude boeken waarvan ik nog nooit gehoord heb. En ze zijn totaal verschillend, ik lees ze graag.” Vervolgens schrijft ze voor mij haar huidige literaire ontdekkingen op: Natalena Korolewa, Natalya Romanovych-Tkachenko, Valerian Pidmohylny, Iryna Wilde. "We ontdekken momenteel zoveel nieuws over onze cultuur, via literaire programma's, podcasts en online boekenclubs", zegt Oksana. Overigens wordt Russische literatuur niet meer onderwezen op Oekraïense scholen.

Ook Volodymyr Yermolenko kwam naar de “Sens” voor een paneldiscussie . De filosoof met het kleine ronde brilletje is niet alleen een van de bekendste essayisten in Oekraïne, maar ook voorzitter van de schrijversvereniging PEN Ukraine en een buitengewoon vriendelijk persoon. Hij is alleen heel duidelijk over één punt: “Buitenlanders vragen zich vaak af waarom Oekraïners de Russische cultuur niet meer willen”, zegt hij. Dat is een vreemde vraag: “De Russische cultuur heeft haar eigen land, ze wordt niet bedreigd. “Bovenal hoeft het niet door Oekraïne vertegenwoordigd te worden, het kan zichzelf vertegenwoordigen”, zegt Yermolenko. “De Russische cultuur zal er niet onder lijden als we die niet meer overal in ons land hebben. Maar als wij onze eigen cultuur niet promoten, zal niemand dat doen.” De filosoof wordt heel gepassioneerd in zijn pleidooi: “Waarom moeten we in ons land breken met de Russische cultuur? Omdat wij onze eigen cultuur hebben en die moeten we laten zien en promoten. Het verbod op Russische boeken gaf ons de kans om meer te leren over de Oekraïense cultuur.”

Dit betekent niet dat de Oekraïners alleen maar met zichzelf bezig zijn in deze oorlog die al meer dan tien jaar in hun land woedt. De bestverkochte boeken bij “Sens” in februari 2025 zijn de autobiografie van de voormalige opperbevelhebber van de Oekraïense strijdkrachten, Valery Zalushny, en “On Freedom” van Timothy Snyder. En een bloemlezing van liefdesgedichten. Omdat de wereld blijft draaien. Ondanks de oorlog.