Mode. Culturele toe-eigening of esthetische inspiratie? De controverse rond de Adidas-sandalen laait op.

Is dit culturele diefstal of geïnspireerde artistieke expressie? Deze vraag is weer in het nieuws gekomen sinds de Mexicaanse overheid een schadevergoeding eiste van Adidas voor een gemeenschap in de staat Oaxaca. Het merk met de drie strepen wordt beschuldigd van culturele toe-eigening in een van zijn sandaalontwerpen.

Onder leiding van de Amerikaanse ontwerper van Mexicaanse afkomst Willy Chavarria heeft de Duitse sportkledingfabrikant sandalen uitgebracht met de naam "Oaxaca Slip-On". Volgens de autoriteiten van deze Mexicaanse staat had Adidas echter geen toestemming of erkenning voor de oorspronkelijke makers, namelijk de gemeenschap van Villa de Hidalgo Yalalag. De Adidas-schoenen herinterpreteren het "huarache"-model van deze inheemse gemeenschap, sandalen die dateren uit het precolumbiaanse tijdperk en traditioneel geweven zijn.

"Dit is intellectueel eigendom, collectief eigendom, er moet herstel plaatsvinden, we moeten de erfgoedwet respecteren en we zullen zien of dit via overleg wordt opgelost. We bestuderen ook de juridische weg", zei de Mexicaanse president Claudia Sheinbaum tijdens een persconferentie.

Er kan zelfs een klacht worden ingediend bij het Mexicaanse Instituut voor Industrieel Eigendom, wat ertoe kan leiden dat de verkoop van het product in het land wordt verboden.

Afgelopen zaterdag gaf Willy Charravia toe dat hij zijn model cultureel had toegeëigend: "Ik betreur het ten zeerste dat dit model de naam heeft overgenomen en niet in directe en betekenisvolle samenwerking met de inwoners van Oaxaca is ontwikkeld", aldus de ontwerper in een verklaring. De lancering van de sandalen "weerspiegelt niet de respectvolle en collaboratieve aanpak" die de gemeenschap van Villa Hidalgo Yalalag verdient, voegde hij eraan toe.

Het is niet de eerste keer dat Mexico merken beschuldigt van culturele toe-eigening. In 2020 bekritiseerde Alejandra Frausto, de toenmalige Mexicaanse minister van Cultuur, de Franse ontwerpster Isabel Marant. Voor haar herfst/wintercollectie presenteerde de ontwerpster capes (verkoopprijs €490) met motieven die vergelijkbaar waren met die van een inheemse gemeenschap in de staat Michoacán, de Purépechas. De ontwerpster bood uiteindelijk haar excuses aan en verklaarde dat deze uitbuiting bedoeld was om de culturele mix te "waarderen en te benadrukken".

Een jaar later viel dezelfde minister Zara, Antropologie en Patowl aan omdat ze ontwerpen van inheemse gemeenschappen in de staat Oaxaca gebruikten, zonder enige vorm van compensatie. In 2023 werd de Chinese gigant Shein aangevallen vanwege de marketing van "kleding met onderscheidende en karakteristieke elementen van de cultuur en identiteit van het Nahua-volk", aldus een verklaring van het Mexicaanse Ministerie van Cultuur.

Voor degenen die het aanklagen, is culturele toe-eigening niet zomaar een kwestie van onbetaald, misbruikend lenen. Het is een manier om de onderdrukking van een cultuur die gedomineerd wordt door de dominante cultuur, namelijk de westerse cultuur, in stand te houden. In deze praktijk wordt het object, kledingstuk of motief gereduceerd tot een simpele esthetische expressie, waardoor het zijn symbolische of sociale waarde verliest.

De term 'culturele toe-eigening' ontstond in de Verenigde Staten in de jaren tachtig, dankzij de ontwikkeling van zogenaamde postkoloniale academische studies. Hoewel er talloze voorbeelden zijn, is een van de eerste gedocumenteerde casestudy's die van de Native Americans, wier cultuur werd gedomineerd en vervolgens uitgeroeid door Europese kolonisten in de Verenigde Staten.

Culturele elementen van de Native Americans, en met name de veren hoofdtooi, worden regelmatig commercieel uitgebuit door merken of persoonlijkheden: een model op een modeshow van Victoria's Secret in 2012, de zanger Pharell Williams, het Coachella festival, "Navajo"-ondergoed bij Urban Outfitters...

Misstanden die ertoe hebben geleid dat inheemse Amerikaanse gemeenschappen de VN om een verbod op culturele plundering hebben gevraagd. Maar zoals juridisch expert Clara Gavelli in een vorig jaar gepubliceerd artikel opmerkt: "collectief cultureel eigendom is moeilijk voorstelbaar in ons rechtssysteem."