“De wereld is gevaarlijk”: voor de liberale democratie

1 De laatste dagen moet ik steeds weer denken aan een uitspraak van mijn overleden collega (bij ICS-UL) en vriend Vasco Pulido Valente: “De wereld is gevaarlijk”. Ik geloof dat we destijds van mening verschilden over dit onderwerp (ik citeer uit mijn geheugen). Ik verdedigde de overgang naar democratie in Centraal- en Oost-Europa, die in de jaren 80 in Polen werd ingezet door Lech Walesa's Solidarnosc en vervolgens met de val van de Berlijnse Muur in 1989. Vasco vreesde, eveneens terecht, dat deze overgang de balans tussen het liberale Westen en het communistische Rusland zou kunnen destabiliseren en mogelijk tot grote wereldwijde instabiliteit zou kunnen leiden.

Ik vrees dat ik vandaag de stelling van Vasco Pulido Valente moet onderschrijven: “de wereld is gevaarlijk”. De redenen zijn misschien enigszins symmetrisch met die waarnaar hij (volgens mij) verwees. Tegenwoordig worden de liberale democratie en het Westen ernstig bedreigd.

2 Deze herinneringen kwamen weer naar boven toen ik de wekelijkse column las van (ook mijn vriend) Charles Moore in de Spectator – het Britse weekblad (conservatief-liberaal) dat Vasco Pulido Valente op zekere wijze onder ons verspreidde. In de editie van 26 april (de papieren editie van de Spectator arriveert 15 dagen te laat in Portugal!) vermeldt Charles een kort vakantiebezoek aan Praag in de week vóór de publicatie van de column ( The Spectator's Notes , p. 9).

Hij schrijft dat hij van zijn bezoek aan Praag gebruik maakte om het boek van (onze gemeenschappelijke vriend) Timothy Garton Ash, We the People: The Revolution of '89 Witnessed in Warsaw, Budapest, Berlin & Prague , opnieuw te lezen. Het boek verscheen in 1990 en bundelde in feite de teksten die Timothy Garton Ash vanuit die steden naar de Spectator in Londen stuurde, destijds onder leiding van Charles Moore (nu voorzitter van het tijdschrift).

Charles Moore herinnert zich het boek met grote lof en zegt ook dat “het fascinerend is om vandaag de dag te constateren dat er twee dingen zijn die zelden in het werk worden genoemd”. Eén daarvan is de “angst voor Rusland, die wel wordt genoemd maar snel overwonnen dankzij de vastberadenheid van Michail Gorbatsjov om niet in te grijpen.” De andere is: "Amerikaanse steun voor revoluties – een conditio sine qua non, zo volledig vanzelfsprekend dat Tim er daarom nauwelijks over spreekt. Zijn stilzwijgen is veelzeggender dan woorden."

Tot slot schrijft Charles Moore:

Meer dan 35 jaar later gelezen, toont het boek een wereld die we verloren hebben. Nu is Rusland in oorlog en lijkt Amerika zich niets aan te trekken van vrijheid in Europa, wat suggereert dat het zich nergens om vrijheid bekommert.

3 Het zo wil dat Timothy Garton Ash zojuist een krachtige column heeft gepubliceerd in de Financial Times van Londen ( FTWeekend 10/11 mei, p. 9) over precies hetzelfde onderwerp dat Charles Moore twee weken eerder in de Spectator had behandeld, waarbij hij Tim citeerde. “Maak je klaar voor wanorde nu grote mondiale machtsverschuivingen beginnen” is de nadrukkelijke titel van de column.

Tim borduurt voort op het thema van Charles Moore en schrijft: "Terwijl we de 80e verjaardag van het einde van de Tweede Wereldoorlog in Europa vieren, levert elke dag meer bewijs op dat de opmerkelijk langdurige, door de VS geleide internationale orde voorbij is. (…) President Donald Trump vernietigt wat er nog over is van dat bouwwerk met ongeëvenaarde snelheid en roekeloosheid."

Tim voegt eraan toe dat niemand zeker weet wat er met deze ‘liberale (hoewel nooit geheel realiseerbare) internationale orde’ zal gebeuren. Maar hij is van mening dat “de meest plausibele reactie een langdurige en gevaarlijke periode van wereldwijde wanorde is”.

4 Kortom, zoals Vasco Pulido Valente zou zeggen: “De wereld is gevaarlijk”. Ik wil echter niet eindigen zonder de korte woorden van hoop te citeren die Timothy Garton Ash ons nalaat in zijn zeer bezorgde en verontrustende tekst:

Er zijn bemoedigende tekenen van een liberale reactie in Canada, Australië en Europa. Paus Leo XIV belooft 'bruggen te bouwen' in een land vol problemen.