De aanval op de verdienste (2)

In zijn inleidende handleiding voor de politieke filosofie, Justice: What Should We Do? Michael Sandel vertelt ons over het niet-wetenschappelijke onderzoek dat hij elk jaar aan Harvard uitvoert, waarbij hij zijn studenten vertelt:

Psychologen zeggen dat de geboortevolgorde de inspanning en toewijding beïnvloedt – net zoals de inspanning die studenten associëren met toelating tot Harvard. Eerstgeboren kinderen zouden een sterkere werkethiek hebben, meer geld verdienen en conventioneler succes behalen dan jongere broers en zussen. Deze studies zijn controversieel en ik weet niet of hun bevindingen kloppen. Maar ik vraag mijn studenten gekscherend hoeveel van hen als eerste geboren zijn. Tussen de 75 en 80 procent steekt zijn hand op. De resultaten zijn elke keer dat ik de enquête heb afgenomen hetzelfde geweest.

Michael Sandel is trouw aan zijn republikeinse inslag en de dilemma's waarmee hij zijn boeken verrijkt, lenen zich uitstekend voor het bespreken van ideeën. Deze casus voldoet daar bijzonder goed aan.

Enerzijds is het een vorm van experimenteren die aan het verouderen is: met de epidemie van enig kinderen zal het oudste kind ongetwijfeld degene zijn die het meeste succes zal hebben – hij is immers enig kind. Maar is het ook zo dat oudere kinderen harder werken? En als dit om ons heen waar lijkt te zijn, komt dat dan doordat de geboorte van het volgende kind het oudste kind veroordeelt tot de permanente angst om weer de aandacht van zijn ouders te krijgen? Of zullen ze harder werken omdat ze meer gestimuleerd werden en meer aandacht van hun ouders kregen in de tijd dat ze enig kind waren? Zullen de volgende kinderen in die mate “vindingrijker” zijn?

In de Noord-Amerikaanse cultuur is er daarentegen een sterk verband tussen inspanning en professioneel succes: meer werken betekent in de regel dat je succesvoller bent op professioneel vlak en daardoor een hoger inkomen verkrijgt. Maar is het in landen als het onze wel mogelijk om ‘meer werken’ te associëren met ‘hogere lonen’? ( Max Weber kan hier misschien behulpzaam zijn.) En kan iemand die ervoor kiest om “hard te werken” op het gebied van filosofie of politieke wetenschappen verwachten dat hij “succesvol” zal zijn in materiële zin? Of is het ook een teken van intelligentie als we weten hoe we het gebied moeten kiezen waaraan we ons wijden?

2 Een kwestie van loterij

Met dit experiment wil Michael Sandel in feite de argumentatie van de Noord-Amerikaanse politieke filosoof John Rawls verduidelijken. In zijnTheory of Justice verdedigt hij een herverdelende rechtvaardigheid die gebaseerd is op non-meritocratie. De factoren die ons (materiële) succes bepalen, zijn immers een kwestie van loterij, sociale en natuurlijke factoren.

Wat bedoelt Rawls met het idee van een loterij? De Noord-Amerikaanse filosoof wil de aandacht vestigen op het feit dat de omstandigheden rond onze geboorte niet onze verantwoordelijkheid zijn, maar het resultaat van puur geluk: we kiezen er niet voor om geboren te worden in een gezin met materiële middelen of met ouders die hun kinderen intellectueel kunnen stimuleren, net zoals we er niet voor kiezen om gezond, intelligent of al op leeftijd geboren te worden. Het is een kwestie van sociale en natuurlijke loterij, wat betekent dat de voordelen die wij uit deze gelukkige omstandigheden halen, niet gezien kunnen worden als het resultaat van een inspanning van onze kant – dat wil zeggen, ze zijn niet het resultaat van onze verdienste.

Aangezien de (materiële) voordelen niet onze verantwoordelijkheid zijn, moeten we niet vasthouden aan het idee dat we deze voordelen verdienen en dat herverdelingsmaatregelen daarom oneerlijk zouden zijn. Belastingheffing die gericht is op herverdeling onder de minstbedeelden mag niet worden gezien als diefstal, maar als een manier om de gelukkigen te laten beseffen dat zij een plicht hebben om iets terug te doen voor de gemeenschap. Vooral voor hen die te maken hebben gehad met sociale of natuurlijke tegenslagen.

In zijn boek uit 2006 voegt psycholoog Jonathan Haidt een andere dimensie toe aan dit gesprek, door te wijzen op de controverse rond het gebruik van Prozac (of andere medicijnen uit dezelfde klasse), omdat het een chemische stof is waarmee je een 'snelkoppeling' kunt gebruiken om snellere resultaten te verkrijgen dan bijvoorbeeld meditatie of cognitieve therapie:

Er is geen huiswerk, geen nieuwe vaardigheden om te leren, geen wekelijks consult. Als je gelooft in de protestantse ethiek en ervan overtuigd bent dat werk winst oplevert, dan kan Prozac je in de war brengen.

Maar Haidt voegt toe:

Het is makkelijk voor degenen die de corticale loterij hebben gewonnen om te preken over het belang van hard werken en de onnatuurlijkheid van chemische shortcuts. Maar voor degenen die, zonder eigen schuld, in de negatieve helft van het affectieve stijlspectrum zijn beland, is Prozac een manier om de oneerlijkheid van de corticale loterij te compenseren . (cursivering van mij)

Het zal geen verrassing zijn dat mijn studenten bijzonder gevoelig zijn voor Haidts argument: ze hadden immers de pech dat ze geboren werden in een tijd die, om uiteenlopende en discutabele redenen, een nogal ongelijke kans bood in de verdeling van corticaal geluk.

3 Democratische verdienste

De laatste decennia van de 20e eeuw werden sterk gekenmerkt door dit Rawlsiaanse gedachtegoed, dat pleitte voor een sociaal beleid dat de verschillende kansen van de geboorteloterij compenseerde. Uitgaande van een natuurlijke en waarneembare observatie – mensen kiezen hun sociale en natuurlijke omstandigheden niet en hebben vaak pech in deze loterij – kon er met enig gemak een relatief brede politieke consensus worden gecreëerd, althans in Europa, rond dit sociale beleid – geholpen, zoals we hebben opgemerkt , door de economische groei die de tweede helft van de 20e eeuw kenmerkte.

Het probleem is dat John Rawls' visie op verdienste heeft geleid tot een toenemende verzwakking van een idee dat in de kern zeer democratisch is: de waardering van verdienste, waardoor natuurlijke talenten erkend kunnen worden (zelfs als die het resultaat zijn van geluk), en waardoor vooropgestelde familie- of sociale privileges in twijfel getrokken en verzwakt kunnen worden.

Dit is precies wat Thucydides in de mond legt van Pericles, in zijn begrafenisrede na het eerste jaar van de Peloponnesische Oorlog. De trotse Athener prijst zijn stad en haar democratische regime in de volgende bewoordingen:

Volgens onze wetten zijn we allemaal gelijk in privé-aangelegenheden. Wat betreft deelname aan het openbare leven, krijgt echter iedereen respect naar zijn verdiensten, en persoonlijke waarde is belangrijker dan de klasse waartoe hij behoort; dat wil zeggen, niemand voelt de belemmering van zijn armoede of minderwaardige sociale status, wanneer zijn waarde hem in staat stelt diensten te verlenen aan de stad.

Talent, verdienste en inspanning maken samenlevingen opener en, in die zin, egalitairder – niet minder . En in die zin is de aanval op verdienste schadelijker voor degenen die pech hebben gehad in de maatschappelijke loterij, omdat de enige manier waarop zij hun omstandigheden kunnen overwinnen, wordt onderdrukt. En die onderdrukking maakt landen corrupter: als wij niet de besten kiezen, zullen degenen die zichzelf verkozen hebben, zegevieren.

Maar de aanval op verdienste lost ook het probleem van de natuurlijke loterij niet op, zoals we volgende week zullen zien.

https://www.youtube.com/@pensamento-lento