Vale Formoso: Bu sinema-tiyatro nasıl yeni bir hayat bulacak?

Cumartesi sabahı. 1948'de Porto'da kurulan Cine-Teatro Vale Formoso, 30 yılı aşkın bir süre kapalı kaldıktan sonra kapılarını yeniden açtı ve binanın her köşesi ziyaretçiler tarafından şimdiden inceleniyor. Kimileri cep telefonlarıyla merdivenleri ve koridorları dolaşıp fotoğraf çekerken, kimileri normalde girilmesi yasak olan odalara giriyor: Marco Paulo ve António Calvário gibi yıldızların aynaya ilk kez baktıkları soyunma odalarından, artık doğanın hakim olduğu dış mekanlara kadar. En üst kattaki, daha çok bir zaman kapsülüne benzeyen ve geçmişe bir tanıklık olarak devasa mekanizmasını koruması beklenen projeksiyon kabininden bahsetmiyorum bile.

Ancak en çok dikkat çeken alan, bordo tonlarında yaklaşık bin kişilik oturma kapasitesine sahip ana salon, seyirciler için son derece erişilebilir bir sahne ve yukarıda sanatçı António Pedro Figueiredo'ya atfedilen renkli bir duvar resmi. Cine-Teatro'da zamanın nasıl geçtiğini görmek için can atan isimsiz kalabalığın arasında siyaset ve sanat dünyasından yüzler beliriyor. Tıpkı koltuk değneğine yaslanarak sahneden inen ve neredeyse hiç bozulmamış yüzüyle övünen Maria José Carvalho gibi. Albümünü açmadan önce, "Çok daha bakımsız olduğunu düşündüm," diyor. Orada festivaller düzenleniyor, fado ve diğer türlerden ünlü isimler orada şarkı söylüyor ve "birçok sanatçı orada doğmuş." Yanındaki Arménio Dias da Silva, eğlenerek şöyle anımsıyor: "O Calvário arkadan girdi; kadınlardan kaçmak zorunda kaldı."

Bazı çocuklar tozlu sandalyelerin arasında oynarken, yetişkinler tefekkür moduna geçiyor. José ve Maria Graziela Fonseca (erkek 79, kadın 74), onlarca yıldır görmedikleri manzaranın tadını çıkarıyor ve anılarını anlatıyor. Maria Graziela, çocukken ailesiyle birlikte çoğunlukla Joselito ve Marisol filmleri için; daha sonra da kocasıyla başka etkinlikler için oraya gittiğini söylüyor. "25 Nisan'dan önce burada muhteşem bir Sérgio Godinho konseri izlediğimi hatırlıyorum." Ayrıca masada anti-faşist direniş savaşçısı Virgínia de Moura ile siyasi bir toplantı da vardı. "1973 yılıydı, hamileydim. Biliyorum, çünkü oğlum Devrim'den bir ay önce doğmuştu."

Vale Formoso hakkında Maria Graziela da şunları söylüyor: "Şehre ait bir alan olmasını umuyoruz. [Tanrı Krallığı Evrensel Kilisesi] tarafından işgal edildiğinde çok üzülmüştüm." Seyircilerin ve sahnenin üzerindeki haçlar dışında önemli bir değişiklik fark etmemiş olsa da, kuruluş üyelerinden birine göre önceki sahibi vaftizler için kullanılan bir tür havuz yerleştirmiş: erkekler bir taraftan, kadınlar diğer taraftan girmiş. Estado Novo döneminde okullarda da kız ve erkek çocuklar ayrıymış, diye hatırlıyor José Fonseca. Fonseca, o "banliyödeki, daha kenar mahalle sinemasına" gitmiş ve ilkokulunda prömiyeri yapılan, "kız kılığına girmiş erkek çocuklar"ın yer aldığı bir oyuna katılmış.

Haber bir aydan biraz daha uzun bir süre önce duyuruldu: Vale Formoso Sinema-Tiyatrosu, eğlence prodüksiyon şirketi UAU'nun girişimi sayesinde orijinal amacına geri dönecek. Porto, Paranhos bölgesinde bulunan mekan, Estoril-Sol ile yapılan bir programlama anlaşması kapsamında, Tivoli BBVA Tiyatrosu'nun sahibi ve Casino Lisboa'daki Auditório dos Oceanos'un programlamasından sorumlu olan UAU'nun genel müdürü Paulo Dias'a göre, beş yıllık müzakerelerin ardından Tanrı Krallığı Evrensel Kilisesi'nden satın alındı.

Vale Formoso'da, binanın satın alınması ve yenileme çalışmaları dahil toplam yatırımın yedi milyon avro olduğu tahmin ediliyor. Bu yenilemeler, Metrourbe ve Arsuna mimarlık konsorsiyumu tarafından gerçekleştiriliyor. Basın bülteninde belirtildiği gibi, amaç "mekanı modernize ederek, çok çeşitli gösterilere, konserlere, sergilere, kültürel ve kurumsal etkinliklere ev sahipliği yapabilecek gerekli tüm koşulları sağlamaktır."

"10 yıldan uzun süredir Porto'da bir mekan arıyorduk. Sá da Bandeira Tiyatrosu'nda, Coliseu'da, Super Bock Arena'da birçok gösteri yaptık... Ama büyüyemedik ve ülkenin diğer bölgelerinde, özellikle Lizbon'da yaptığımız birçok şeyi Kuzey'de yapamadık," diye açıklıyor Paulo Dias, Kuğu Gölü gösterisini örnek göstererek. "Aralık ayında mekanlar sirklerle dolu oluyor, bu yüzden her zaman zorlu bir süreç oluyor."

Eylül ayının ortalarındayız -Topluluk Tanıtım Günü 13 Cumartesi- ve sahne, Paulo Dias'ın ifadesiyle, Cine-Teatro'nun "tarihi görünümünü korurken derinlemesine bir yenileme çalışması" vaat eden proje üzerindeki perdeyi aralıyor. Sunulan şey bir konsept çalışması. Sanat camiasından genel halka kadar üçüncü tarafların katkıları olsa bile, hâlâ "detaylı değişikliklere" yer var. Büyük müdahalenin "en ufak bir güncelleme yapılmayan" sahne alanına odaklanacağı doğru. Sahneyi "daha esnek" hale getirmenin yanı sıra, soyunma odalarına ve yaratıcılara ayrılmış alanlara yatırım yapılması amaçlanıyor. Ayrıca, "cepheyi, koridorları, merdivenleri ve korkulukları korumak" amaçlanıyor.

"Tüm cephe tasarımı, muazzam değere sahip bir dönem eseri. O dönemde mimari dil açısından öne çıkan bir yapıydı; cephesinde çok önemli bir eser olan bir heykel var," diyor MetroUrbe'nin kurucusu Hélder Cordeiro. Ana oditoryumun kapasitesinin korunması veya seyircilerin konforundan, erişilebilirliğinden ve görünürlüğünden ödün vermeden biraz artırılması gerektiğini belirtiyor. Amaç, akustik, aydınlatma, klima ve yangın güvenliği açısından "bugünün yasal yükümlülüklerine ve ihtiyaçlarına" uyum sağlamak. Bu amaçla sandalyelerin değiştirilmesi gerekecek. Ortak alanlar korunacak ve dağıtım alanlarını döşeyen seramik karolar gibi "orijinal olmayan her şey" kaldırılacak; bu, "Kilise tarafından zaten yapılmış bir iş."

Vale Formoso Sinema-Tiyatrosu ayrıca dışarıya uzanan bir terasa sahip bir restorana da kavuşacak: geleceğin kış bahçesi. Paulo Dias, "çiçeklerle dolu, güzel ve modern bir mekan" olarak tanımlıyor ve "gün boyunca insanları cezbetmeyi" hedefliyor ve öğrencilere yönelik. Şimdilik, çocukluk ve gençliklerinde burayı ziyaret edenlerin anlattığı hikayelerin tadını çıkarıyoruz. "İnsanlar ilk öpücüklerinden, ilk erkek arkadaşlarından, ilk filmlerinden, evlilik tekliflerinden, karnaval partilerinden, yılbaşı gecelerinden bahsediyorlar"...

Aynı yöneticiye göre, atılacak bir sonraki adımlardan biri "finansal destek, çeşitli destekçiler, yardım etmeye istekli insanlar ve projeye katılmak isteyen şirketler bulmak. Bu, markaları Lizbon'daki Tivoli BBVA gibi konser salonlarına yaklaştırmak için benimsenen modern trendlere uygun olarak, mekanın kendisi için yeni bir isim bulmayı da içerebilir." UAU genel müdürü, kapıların "2027 başlarında" açılmasını umuyor. İnşaatın bu yıl başlaması gerektiğini tahmin ediyor.

Paulo Dias, programın Tivoli BBVA ve Auditório dos Oceanos'ta olup bitenlerle uyumlu olması gerektiğini, bununla sınırlı kalmaması gerektiğini açıklıyor. "Mekânı kiralayıp diğer şirketlere ve topluluklara burada gösteriler sahneleme fırsatı vereceğiz. Bir tiyatro prodüksiyon merkezi oluşturacağız; bu da tıpkı Lizbon'da yaptığımız gibi, burada prodüksiyon yapıp ülkenin geri kalanına götüreceğimiz anlamına geliyor. Bu aynı zamanda sadece Porto'da değil, Kuzey'de yaşayan ve yeteneklerini sergileme fırsatı bulamayan geniş bir sanatçı grubuna da fırsat verecek," diye belirtiyor. "Uygulayacağımız fikirler ve projeler şimdiden geliyor ve bunlar sadece Porto için değil, ülke için de olacak."

Filmler, tiyatro oyunları, danslar, konserler, ama aynı zamanda çocuk oyunları, aşk maceraları ve çok çeşitli partiler. Cine-Teatro Vale Formoso, ilk döneminde tüm bunlara tanıklık etti. Estado Novo döneminde, 30 Aralık 1948'de Portekiz yapımı "A Life for Two" filminin gösterimiyle açıldı ve 1984 yılına kadar Porto'nun önde gelen sinema ve eğlence mekanlarından biri olarak kaldı. Mimar Francisco Fernandes Granja da Silva tarafından tasarlanan modernist tasarım, bir sinema salonunun yanı sıra cephenin sol tarafına üç adet iki katlı müstakil ev inşa edilmesini içeriyordu, diye belirtiyor mimar Hélder Cordeiro, bir mimar olarak binayı "bir bütün olarak" değerlendiriyor. Çevresindeki alanlar da dahil olmak üzere 4.200 metrekareyi aşan bir alanı kaplayan yapı, 2022'den beri Belediye Meclisi tarafından belediye yararına sınıflandırılan bir kompleks.

MetroUrbe yetkilisi, "Orijinal proje, şu anda park halindeki arabalarla dolu olan alanın önünde bir meydan oluşturmak gibi farklı bir hedefle tasarlanmıştı" diye belirtiyor. Aslında, mevcut projenin "temel taşlarından biri", "kamusal alanı binaya değer katacak ve bir performans mekanına uygun hale getirecek şekilde değiştirmek." Yani, "kaldırım insanlar için" ve otopark "hareket kabiliyeti kısıtlı kişiler için yolcu alıp bırakmak için" olmalı. Bu, Belediye Meclisi'nin sorumluluğunda olan bir şey.

Planlar henüz tamamlanmamışken, bazı insanlar açık hava avlusunda çizim ve boyama yapma fırsatından yararlanıyor. Aralarında üç yıldır Portekiz'de yaşayan São Paulo doğumlu Camilo Saraiva'nın da bulunduğu Urban Sketchers kolektifinin üyeleri de var. Brezilyalı sanatçı, "Mirasla ilgili bir etkinlik olduğunda, gidip inceliyor, mekanları tanıyoruz. Bu mekan uzun süredir kapalıydı; bazı insanlar orada güzel anılar biriktirmişti," diye açıklıyor. "Buradan geçerken [binanın] neye benzediğini ve ne kadar süredir kapalı olduğunu merak ederdim; tarihini okuduğumda ise merakım daha da arttı." Cephedeki ikonik kule, bloğunda şekillenmeye başladı bile.

Cine-Teatro'nun kapılarında, mesaj bırakmak isteyenler için post-it'ler ve kalemler var. Sonuç, nostaljiyi, yeniden açılışın sevincini ve geleceğe dair umudu bir araya getiren bir tanıklık. Bir tür crescendo şeklinde duvar resmine yapıştırılmış bu renkli kağıt parçaları üzerinde şu gibi ifadeler yer alıyor: "Pazar öğleden sonraları oyun alanım, 70'ler/80'ler"; "Büyükbabam burada çalışıyordu, varlığını tekrar yakınımda hissediyorum"; "Sinemaya ilk kez burada geldim! Monte Carlo Rallisi'nde Herbie'yi izlemeye gelmiştim"; "Sadece bir Hint filmi [sic] izledim, Aina , yedi kez; babam hayatı boyunca burada çalıştı"; "Kültürüne ve vatandaşlarına geri dönen bir şehir için!!!" Gösterim bitti. Şimdilik.