Planowanie sukcesji: rozwiązywanie konfliktów w dziedziczeniu – równowaga między emocjami a regulacjami prawnymi

Pojawiają się pytania takie jak: Kto odziedziczy? Czy można ustanowić superzapis na rzecz wnuków? Czy spełnione są wymogi dotyczące zwolnień podatkowych określone w §§ 13a i 13b ustawy o podatku od spadków i darowizn (ErbStG)? Czy przeniesienie nieruchomości może być zwolnione z podatku na podstawie § 13 ust. 1 pkt 4b ustawy o podatku od spadków i darowizn? Czy umowy partnerskie są przygotowane do dziedziczenia?

Ale planowanie sukcesji to coś więcej niż tylko podział majątku, optymalizacja podatkowa i ustanowienie skutecznych przepisów. Dla przedsiębiorców firma rodzinna to coś więcej niż tylko liczby, fakty i zyski, ale także uczucia, emocje, nadzieje i oczekiwania. W sukcesji wewnątrz firmy rodzinnej zderzają się dwa systemy wartości. Sektor korporacyjny charakteryzuje się jasnymi zasadami, hierarchiami i zazwyczaj zasadą efektywności. Rodzina natomiast kieruje się potrzebami emocjonalnymi, takimi jak przynależność, równość, równoważność i bezpieczeństwo.

To, co wydaje się rozsądne i sprawiedliwe w jednym obszarze, może być postrzegane jako krzywdzące lub niesprawiedliwe w innym. Na przykład, jeśli przedsiębiorca wyznaczy swoją młodszą córkę, posiadającą kwalifikacje zawodowe, na jedynego udziałowca, może nie wypełniać swojej roli matki starszego syna. Jeśli jednak wyznaczy dwójkę dzieci na swoich następców, kierując się zasadą równości i równej wartości rodziny, może nie wypełniać swojej roli przedsiębiorcy.

Planowanie sukcesji ma zatem charakter interdyscyplinarny. Planowanie sukcesji, które minimalizuje konflikty, musi zniwelować rozdźwięk między racjonalnością ekonomiczną a emocjonalnością rodziny, między strukturami prawnymi i podatkowymi a relacjami międzyludzkimi, między planowaniem na wypadek śmierci a zaufaniem do możliwości żyjących krewnych. Sukces w dużej mierze zależy od komunikacji, wartości, jasnego określenia interesów, wczesnego zaangażowania wszystkich członków rodziny i wzajemnego zrozumienia. Testament jest jedynie rezultatem procesu, w którym kluczowa jest gotowość do zmiany perspektyw, otwartość i zaufanie.

Wiedza ekspercka jest niezbędna – kluczowe jest nastawienie

Doradcy podatkowi, notariusze, prawnicy, doradcy finansowi i urzędnicy rodzinni wnoszą istotny wkład w sukces procesu sukcesji dzięki swojej specjalistycznej wiedzy na poziomie faktycznym. Jednak kluczowe znaczenie ma również nastawienie: czy doradca jest skłonny wziąć pod uwagę nie tylko fakty, ale także poziom relacji w rodzinie? Czy rozpoznaje dynamikę emocjonalną? Czy potrafi inicjować i ułatwiać dialog? Czy rekomenduje pełnienie funkcji wykonawcy testamentu bez ujawniania wynagrodzenia? Czy opiera się na opcjach, które leżą w szarej strefie prawnej i z dużym prawdopodobieństwem zostaną zakwestionowane?

Spór o pełnomocnictwo w sprawie starych obrażeń

Konflikty o sukcesję często nacechowane są emocjonalnie. Pozornie chodzi o pieniądze. Ale często konflikt leży o wiele głębiej. Obejmuje uznanie, brak miłości, niespełnione oczekiwania, postrzeganą nierówność w traktowaniu i brak uznania.

Niejasne testamenty

Niejasne, niejednoznaczne lub sprzeczne testamenty stanowią kolejne źródło konfliktów, ponieważ pozostawiają miejsce na różne interpretacje, założenia i spekulacje, otwierając tym samym drogę sporom, jeśli prawdziwe intencje testatora nie zostaną jasno przekazane.

Rozwiązywanie konfliktów po dziedziczeniu

Po odziedziczeniu spadku, konflikty mogą być rozwiązywane na wiele sposobów. Oprócz postępowania sądowego, alternatywne metody rozwiązywania sporów, takie jak mediacja, koncyliacja czy arbitraż, oferują możliwość pozasądowego rozwiązania konfliktów. Szczególnie w mediacjach handlowych strony wspólnie pracują nad konfliktem, korzystając ze wsparcia mediatora. Rezultatem jest porozumienie, które często jest trwalsze, ponieważ zostało wypracowane przez same strony konfliktu. Mediacja często chroni przed utratą wizerunku i chroni relacje rodzinne, co jest szczególnie ważne w konfliktach rodzinnych. Mediator nie może jednak podjąć wiążącej decyzji. W przypadku braku porozumienia jedyną możliwością jest odwołanie się do organu sądowego, takiego jak sąd, który orzeka w konkretnej sprawie w drodze wyroku lub postanowienia.

Ocena, która procedura jest odpowiednia do rozwiązania konkretnego konfliktu w konkretnym przypadku, może być trudna. Na przykład, poziomy eskalacji według Glasla lub typy konfliktów stron sporu według Thomas-Kilmann mogą stanowić wskazówkę. Im mniej strony są chętne i zdolne do rozwiązania konfliktu samodzielnie lub z pomocą swoich doradców, tym większa potrzeba istnienia organu, który mógłby podjąć wiążącą decyzję.

Sukces rozwiązania konfliktu zależy również od konsultanta. Czy tkwi on w legalistycznym, pozycyjnym nastawieniu, czy też potrafi zidentyfikować interesy zarówno własnej strony, jak i „drugiej”? Czy skuteczna jest pełna szacunku komunikacja, umożliwiająca rzeczową dyskusję na temat omawianych kwestii, czy też komunikacja nacechowana jest oskarżeniami, naganami i żądaniami, co dodatkowo komplikuje wypracowywanie rozwiązań? Alokacja zasobów nie zawsze jest przedmiotem konfliktu.

Często strony konfliktu mają różne potrzeby (porównywalne np. z hierarchią potrzeb Maslowa) i interesy (w odróżnieniu od stanowisk opartych m.in. na „koncepcji harwardzkiej”), co sprawia, że dobre rozwiązanie nie zawsze musi oznaczać korzyść jednej ze stron kosztem drugiej.

Wniosek

Rozwiązywanie konfliktów w planowaniu sukcesji rozpoczyna się od opracowania planu sukcesji. Planowanie sukcesji nie jest procesem czysto ekonomicznym, finansowym, podatkowym ani prawnym – jest to proces głęboko ludzki, emocjonalny i sentymentalny. Osoby skupiające się wyłącznie na podziale majątku i optymalizacji podatkowej narażają się na ryzyko pominięcia konfliktów, które mogłyby okazać się kosztowne dla wyznaczonego spadkodawcy i jego spadkobierców. Często do rozwiązywania konfliktów po odziedziczeniu stosuje się wyłącznie narzędzia prawne. Ponieważ problemów nigdy nie da się rozwiązać z takim samym nastawieniem, które je wywołało (Albert Einstein), ważne jest, aby zachować otwarty umysł przy wyborze odpowiednich narzędzi.

O autorze

Michael Heuser jest osobą kontaktową ds. prawa spadkowego i planowania sukcesji w SPK Rechtsanwaltsgesellschaft. Zajmował również stanowisko w międzynarodowej kancelarii prawnej CMS.

* Prawdziwego nazwiska przedsiębiorcy oczywiście tutaj nie podano