Czy Rembrandt dopuścił się plagiatu? Zaskakujące odkrycie na obrazie "Straż nocna"

„Operacja Straż Nocna”, która trwa już od sześciu lat, przeprowadzana jest na oczach publiczności, wewnątrz specjalnej szklanej komory. To pozwala na bardzo dokładne badania obrazu, nie wyłączając go przed zwiedzającymi. Eksperci mają zatem naprawdę dużo czasu, by móc przyjrzeć się szczegółom. To pierwsza tak gruntowna renowacja od 1975 roku.

Ostatnia analiza badaczy dotyczy tajemniczego psa namalowanego przez Rembrandta w prawym dolnym rogu. Wszystko wskazuje na to, że zwierzę to pełni rolę symboliczną i kompozycyjną, wzmacniając dynamikę, dramaturgię i realizm całej sceny.

Aby do niego „dotrzeć”, konserwatorzy musieli usunąć warstwę werniksu z płótna. Pies znajduje się na bardziej zniszczonej części obrazu i częściowo jest przysłonięty białą mgiełką, która powstała przez prześwitywanie kredowego rysunku spod farby.

Pies ze „Straży Nocnej” Rembrandta - co ustalili naukowcy?

Niestety, niewiele wiemy o psie z arcydzieła Rembrandta. Kuratorzy sztuki nie potrafią ustalić, do jakiej rasy należał, podkreślając, że prawdopodobnie nigdy nie będzie możliwe zgłębienie tej wiedzy. Eksperci uważają, że może to być przodek francuskiego basset fauve de Bretagne lub holenderskiej rasy użytkowej, np. smoushond.

Jednocześnie obecne prace nad obrazem uwidoczniły bardzo dokładnie sylwetkę zwierzęcia, dzięki czemu można było zauważyć, że pies jest bliźniaczo podobny do tego, który widnieje na stronie tytułowej książki Jacoba Catsa z 1620 roku pt. "Self-stryt, dat is, Krachtighe beweginghe van Vlees ende Gheest" (Walka z samym sobą, czyli Potężne poruszenia Ciała i Ducha), który został stworzony przez Adriaena van de Venne.

- Głowa psa, obroża i jego poza są tak podobne, że nie może być wątpliwości, iż Rembrandt użył tego rysunku jako źródła inspiracji – powiedziała w oświadczeniu Anne Lenders, kuratorka „Operacji Straż Nocna”.

Faktycznie, historycy, analizując oba dzieła, dopatrzyli się zdumiewającego podobieństwa, a badania dodatkowo to potwierdziły. W ramach konserwacji został ujawniony oryginalny szkic do „Straży Nocnej”, dzięki nowoczesnej analizie MA-XRF (makrofluorescencja rentgenowska). O zmianach wprowadzonych przez mistrza w obrazie można dowiedzieć się m.in. dzięki „mapie wapnia” stworzonej przez muzeum w 2021 roku, która ujawniła wszelkie poprawki.

W samym szkicu można zobaczyć, że pies jest skulony i opiera się na przednich łapach, dokładnie jak ten z rysunku Adriaena van de Venne, a Rembrandt uzupełnił go tylko o detale, przedłużając jego uszy czy dodając wystający język. Można też zauważyć, że pies Rembrandta jest nieco grubszy, a pomiędzy jego nogami znajduje się ogon. W ostatecznej wersji dzieła Rembrandt zmienił jednak nieco pozę psa, przez co widzimy go stojącego na czterech łapach.

Rembrandt - kopia czy inspiracja?

W czasach, gdy tworzył Rembrandt, pojęcie plagiatu nie istniało. Artyści mieli zupełną dowolność w tworzeniu swoich prac. Podczas wcześniejszych odkryć potwierdzono, że postacie ze „Straży Nocnej” zostały zaczerpnięte z innych dzieł. Kopiowanie czyjejś pracy było wówczas na porządku dziennym, traktowano je jako najwyższą formę docenienia artysty, ale też i jako możliwość samorozwoju na podstawie inspiracji.

Van de Venne był bardzo cenionym ilustratorem, którego praca twórcza oddziaływała niejednokrotnie na Rembrandta. W obrazie z 1655 roku „Józef oskarżony przez żonę Potifara”, postać Józefa do złudzenia przypomina tę z rysunku Adriaena van de Venne’a, w tle widać też pościel z tej samej pracy. Co więcej, oba dzieła, „Straż Nocna” i rysunek Adriaena van de Venne’a, znajdują się w zbiorach Rijksmuseum od ponad stu lat.

Rembrandt zaskakuje, mimo upływu lat

Prace konserwatorskie nad „Strażą Nocną” ujawniają coraz więcej faktów o dziele, dzięki czemu jeszcze lepiej można zrozumieć nie tylko sam obraz, ale też i kontekst historyczny czy zasady, jakie obowiązywały wiele wieków temu.

- To niezwykłe, że nadal odkrywamy nowe fakty o jednym z najlepiej zbadanych obrazów na świecie, niemal 400 lat po jego powstaniu. To odkrycie pozwala nam jeszcze lepiej zrozumieć sposób myślenia Rembrandta podczas tworzenia tego dzieła – powiedział Taco Dibbits, dyrektor Rijksmuseum w Amsterdamie.

Na razie nie wiadomo, ile jeszcze potrwają prace konserwatorskie nad obrazem „Straż Nocna”. Rijksmuseum informuje, że wszystko zależy od stanu obrazu, który „sam narzuci tempo prac”. W listopadzie 2024 roku rozpoczął się etap usuwania starego werniksu, co jest kluczową częścią restauracji.