Herdenkingsplaatsen | Berlijn 647 kilometer – Godzijdank!

"Al in de nacht van 3 oktober 1990 richtten talloze gemeenten, verenigingen en initiatieven een gedenkteken op voor de hereniging van de twee Duitse staten door een jonge boom te planten of een gedenksteen op te richten", schrijft Anne Kaminsky, voorzitter van de Bundesstiftung für Herwaardering der SED-Dictaturen, in haar inleiding op de hier gepresenteerde bundel. De bundel is bedoeld als een uitnodiging "om de veelheid en diversiteit aan herdenkingssymbolen te ontdekken en de openbare ruimte te zien als een spiegel van de maatschappelijke betrokkenheid bij de geschiedenis van de eenwording." Veelheid, ja. Maar diversiteit?

Lena Ens heeft 250 "plaatsen ter herinnering aan de Duitse eenheid" bezocht. De eerste foto in dit rijk geïllustreerde boek (het doel is immers documenteren) toont een zwerfkei, vergelijkbaar met de bekende Bismarckstenen (Kanselier van de eerste Duitse eenwording, 1871) die overal in Duitsland te vinden zijn, maar in dit geval gewijd aan de zogenaamde hereniging. Hier in Itzehoe, een klein stadje in Sleeswijk-Holstein, maar in overvloed aanwezig in heel Duitsland. Zoveel voor de diversiteit, of beter gezegd de eenvoud.

Het boek opent met een historische uitweiding van Robert Grünbaum, geboren in Leipzig (1967) en sinds 2001 adjunct-directeur van de Bundesstiftung: "Van Revolutie naar Eenheid – Een Duits Jaar." Het begint met het wereldhistorische "misverstand" dat SED-Politburo-lid Günter Schabowski op 9 november 1989 tijdens een internationale persconferentie uitte. "Duizenden stroomden naar de grensovergangen in Berlijn en forceerden de opening ervan. Diezelfde avond werden de slagbomen opgeheven – zonder plan, zonder bevel, zonder geweld. Er werd geen schot gelost. In plaats daarvan begonnen de mensen gewoon te rennen. Eerst aarzelend, toen vastberadener. Ze drongen de grens over, schreeuwend, lachend en huilend van vreugde. Ze vierden spontaan een feest op de Kurfürstendamm en dansten op de Muur."

Nadat Grünbaum in chronologische volgorde de gebeurtenissen van het najaar van 1989, de verkiezingen van de Volkskammer op 18 maart 1990, de monetaire unie op 1 juli, de Twee+Vier-besprekingen en het op 31 augustus van dat jaar ondertekende en op 20 september door de Volkskammer en de Bondsdag goedgekeurde Unieverdrag heeft samengevat, begint de alfabetische lijst van herdenkingsplaatsen voor de Duitse eenheid, die nauwgezet is samengesteld door historica Lena Ens.

Baden-Württemberg loopt voorop, gevolgd door Beieren. Lelijke grijze rotsblokken, gegraveerd met de datum van de toetreding van de DDR tot de Bondsrepubliek, stralen noch jubel, vreugde, noch euforie uit, noch brengen ze een boodschap aan de mensheid. Een hek van strekmetaal, getiteld "Memorial", geplaatst door Maria Vill en David Mannstein, markeerde ooit de grens tussen de DDR en de Bondsrepubliek – overigens vervaardigd door de "klassenvijand", het bedrijf Krupp. En in het "Park der Deutschen Unternehmensung" in Burghausen, Opper-Beieren, staan ​​twee originele stukken van de Berlijnse Muur tentoongesteld. Ook niet erg origineel; die zijn er in elke grote Duitse stad.

Soortgelijke dingen gebeuren overal in West-Duitsland, van zuid tot noord, in Hessen en Sleeswijk-Holstein. In veel gevallen waren plaquettes en stenen ter ere van de "volksopstand" van 17 juni 1953 in de DDR tijdens de Koude Oorlog simpelweg voorzien van de datum van de "hereniging", zonder enige toelichting. Dit geeft een diep inzicht in de ziel van onze broeders en zusters ten westen van de Elbe. En wat zou betekenisvoller kunnen zijn dan de inscriptie die is gegraveerd op een fragment van het eenheidsmonument in Baden-Württemberg: "Berlijn 647 kilometer". Gelukkig maar! "Vrede"- en "eenwordings"-bomen zijn op veel plaatsen geplant, voornamelijk Duitse eiken en lindebomen. En hoeveel Duitse Eenheidspleinen zijn er nu?! Ontelbaar.

In Nedersaksen, niet ver van de gedenktekens voor de deling van Duitsland in Helmstedt en Marienborn, rijst een negen meter hoge gietijzeren figuur, rustend op zware granieten blokken, de lucht in, pal aan de A2, legt Lena Ens uit. "De Franse beeldhouwer Josep Castell creëerde twee ineengestrengelde handen, rustend op de verbrijzelde resten van een muur." De Oost-Duitser denkt meteen aan het symbool van de Socialistische Eenheidspartij van Duitsland (SED), die voortkwam uit een ander soort eenheid – de arbeidersklasse in 1946 – als een les uit de nederlaag die de deling in 1933 betekende. Hmm.

Dus, hoe zit het met de gedenktekens in Oost-Duitsland? Lena Ens heeft hier ook iets gevonden. "Uit vreugde over de hereniging heeft de voormalige steenhouwer Herbert Küchler uit Giessen op eigen kracht een gedenksteen ter herinnering aan de Duitse eenheid gemaakt en bij de stadspoort geplaatst", lezen we. En tegelijkertijd verzinkt ze in verdriet. Het werk van de dappere man in Luckau, Brandenburg, lijkt op een grafsteen. Wat hem niet uniek maakt. Verschillende andere gedenktekens voor de "hereniging", van Suhl tot Rostock, ademen ook de sfeer van een begraafplaats. Maar misschien moet je dat niet overdrijven.

In Bad Doberan, een stadje ten westen van Rostock, herdenkt een gedenksteen in een weiland Michail Gorbatsjov, zonder wie 3 oktober 1990 ondenkbaar zou zijn geweest. De laatste secretaris-generaal van de CPSU wenste: "De Duitse natie geluk, welvaart en vrede in een verenigd Europa." Zonder komma. Origineler is een installatie in Waren/Müritz van de kunstenaars Dagmar Korintenberg en Wolf Kipper, die ingaat op de eisen van Oost-Duitse burgers in de herfst van 1989.

Berlijn schittert ook niet bepaald in creativiteit en vindingrijkheid. In het westen van de stad worden sculpturen van de Amerikaanse presidenten Ronald Reagan ("Meneer Gorbatsjov, breek deze muur af!", 1987) en George W. Bush senior (die in 1990 de angst van Margaret Thatcher en François Mitterrand voor een nieuw Groot-Duitsland moest wegnemen) beschouwd als gedenktekens voor de Duitse "hereniging". En natuurlijk wordt ook de "Kanselier van de Eenheid", Helmut Kohl, geëerd met een sculptuur en een gedenkplaat. De "Unity Wip", die tien jaar geleden voor het Berlijnse paleis had moeten worden opgericht als monument voor vrijheid en eenheid, blijft een spook. Gelukkig maar.

Kortom, wij zijn Lena Ens en de Foundation for the Reappraisal of the Past een zeer inzichtelijk compendium verschuldigd.

Lena Ens: Herinneringsplaatsen van de Duitse Eenheid. Metropol-Verlag, 246 pp., hardcover, €24.