Aanval op de Sovjet-Unie | Tweede Wereldoorlog: Grenzeloze onmenselijkheid

Het verleden is niet dood; het is zelfs niet voorbij. We scheiden ons ervan af en maken er vreemden van." Wie had gedacht dat de openingswoorden van Christa Wolfs beroemde roman "Kindheitsmuster" 50 jaar na publicatie nog steeds zo explosief relevant zouden zijn voor onze kijk op de Tweede Wereldoorlog en de ontvangst van de nazidictatuur? Jochen Hellbeck, hoogleraar Oost-Europese geschiedenis aan Rutgers University in de VS, heeft een boek geschreven dat – vanwege de tegenstrijdige tradities en verschillende socialisaties – voor sommige lezers veel nieuws biedt, terwijl het voor anderen een zekerheid bevestigt die eindelijk weer is uitgesproken: "Een oorlog als geen ander."

Na de publicatie van zijn spectaculaire "Stalingrad Protocollen" ontmoette ik Jochen Hellbeck in 2018 tijdens een evenement georganiseerd door het Bundesamt für Burgerlijke Educatie. Ik was verbaasd en verheugd dat een West-Duitser zo gevoelig, diepgaand, inzichtelijk en kritisch genuanceerd kon schrijven over deze belangrijke veldslag in de Tweede Wereldoorlog, en vooral over de daaropvolgende ontvangst ervan. Hellbeck legde me uit dat dit verband hield met zijn jeugdervaringen in de DDR. Zonder het werk van zijn vader bij de Permanente Vertegenwoordiging van de Bondsrepubliek Duitsland in Oost-Berlijn zou hij nooit met veel onderwerpen en vooral perspectieven in aanraking zijn gekomen, en zou hij later waarschijnlijk geen Slavistiek hebben gestudeerd.

In het voorwoord van zijn nieuwe boek geeft hij nu expliciet toe dat het onderwerp ook "persoonlijk betekenisvol voor hem is... Toen ik veertien was, verhuisden we van Parijs naar Oost-Berlijn... Onze tuin grensde bijna aan de muur van een enorm Sovjetoorlogsmonument... Vele jaren later, nadat ik Russisch had geleerd, de Sovjet-Unie had bezocht en me als historicus in haar geschiedenis had gespecialiseerd, werd de betekenis van dit monument me duidelijk en voelde ik medeleven met de Sovjetmannen en -vrouwen die daar bij duizenden begraven lagen."

Hellbecks nieuwe boek, rijk geïllustreerd en boordevol documenten, onderscheidt zich door een evenwichtige, maar consequent kritische kijk op de oorlog tegen de Sovjet-Unie na de Duitse inval op 22 juni 1941, een visie die zelden voorkomt in de geschiedschrijving. Ideologische vooroordelen, gemanipuleerde interpretaties of argumenten gebaseerd op vooraf geselecteerde documenten ontbreken. De auteur streeft ernaar het complete beeld te schetsen. Dit botst met veel westerse perspectieven, maar ook met die uit Sovjet- of DDR-publicaties. In tegenstelling tot veel (West-)Duitse geschiedenisboeken worden de gebeurtenissen hier niet gelijkgesteld aan een strijd tussen twee dictators. Hellbecks perspectief biedt niets minder dan een belangrijke herwaardering van de Tweede Wereldoorlog, vooral om nieuwe mythen van vandaag te weerleggen.

De uniciteit van de Duitse inval in de Sovjet-Unie en de ongekende wreedheid die hiermee gepaard ging, kwamen voort uit het feit dat anticommunisme in de vorm van antibolsjewisme de nazipartij al sinds haar oprichting kenmerkte, net als antisemitisme en antislavisme. Deze ideologische standpunten werden herhaaldelijk samengevoegd, gelijkgesteld of gewijzigd door de nazipropaganda. Er waren ook betekenisverschuivingen met betrekking tot Europese Joden. Wat destijds werd verstaan ​​onder "Joden", "communisten" of "commissarissen", en hoe krijgsgevangenen of "bendeleden" (partizanen) werden behandeld, was allemaal afgeleid van de meedogenloze Duitse oorlogsvoering en bezettingspolitiek. De vijand werd ook wel een "plaag" genoemd, wat de associatie wekte met uitroeiing met chemische middelen, oftewel gas. Dit had gevolgen voor heel Europa.

Juist deze brute actie van Duitsland, en niet te vergeten die van zijn regionale handlangers, wekte een gevoel van solidariteit in de Sovjet-Unie, dat verder ging dan staatspropaganda. Het dreigende lot van de gehele bevolking die door de Duitsers tot slaaf gemaakt zou worden, schiep een band. Hellbeck citeert een bekende, bittere grap uit Oekraïne in 1942: "Wat kon Stalin niet in 24 jaar bereiken, maar Hitler wel in één? Dat we de Sovjetregering waarderen."

De auteur legt uit: "Volgens Hitler was de geschiedenis van de mensheid grotendeels een natuurlijke geschiedenis: een meedogenloze strijd tussen rassen, een kwestie van overleven of uitroeien. Vanwege hun aangeboren eigenschappen waren de Duitsers, de Ariërs, voorbestemd om het 'opperste ras, het meesterras' te zijn." Ondanks al haar wreedheden was de Poolse campagne slechts de opmaat naar de Duitse aanval op de Sovjet-Unie. Daar kregen de massamoorden al snel een nieuwe, voorheen onbekende dimensie en kwaliteit, zoals blijkt uit de massamoord op meer dan 33.000 Joden – mannen, vrouwen en kinderen – in Babyn Yar op 29 en 30 september 1941. De moordlust van de aanvallers trof zowel de soldaten van het Rode Leger als de bevolking. Het aantal burgerslachtoffers als "vergeldingsmaatregelen" bleef toenemen.

Anticommunisme, antisemitisme en antislavisme waren de oorzaken van de bijzondere wreedheid van de Duitse oorlog tegen de Sovjet-Unie.

-

Hellbeck gaat ook op feitelijke en genuanceerde wijze in op de rol van de partizanen en reconstrueert bijvoorbeeld de biografie van Soja Kosmodemjanskaja, die bij veel voormalige DDR-studenten welbekend is.

De oorlog was er ook een van propaganda en woorden. De mate waarin Goebbels de "waarheid" verdraaide, is bekend. Over de USSR benadrukt Hellbeck: "De zorgvuldigheid waarmee veel oorlogscorrespondenten, met name Ehrenburg, hun bronnen citeerden, is opmerkelijk." De schrijver verbood elke "bewerking" van Duitse teksten om ze propagandistischer te maken. "Propagandisten aan zowel Duitse als Sovjetzijde beschuldigden elkaar van onmenselijkheid. Maar er was één belangrijk verschil: in overeenstemming met hun credo van rassenpolitiek beschouwden de Duitsers Sovjetburgers vanaf het begin als minderwaardig. De Sovjetburgers daarentegen begonnen pas aan hun menselijkheid te twijfelen vanwege de wreedheden van de indringers." Hellbeck schrijft: "De omvang en wreedheid van de Duitse gewelddadigheden in de Sovjet-Unie waren schokkend – zelfs voor Ehrenburg, die dacht dat hij alles wist wat er te weten viel over de Duitsers en het fascisme."

Iedereen die wil weten waarom de Duitse oorlog tegen de Sovjet-Unie ‘een oorlog als geen ander’ was, moet dit boek lezen.

Jochen Hellbeck: Een oorlog als geen ander. De Duitse vernietigingsoorlog tegen de Sovjet-Unie. Een herziening. S. Fischer, 688 pp., hardcover, €36.